Kilka miesięcy temu zajmowałem się zdjęciem znalezionym w serwisie Fotopolska. Widać na nim niemieckich oficerów, pozujących do zdjęcia gdzieś na Szczęśliwicach. Opis sugeruje, że wykonano je z fortu Szczęśliwice. Nie pasowała mi wtedy ta lokalizacja, jednak ograniczyłem się do zidentyfikowania kilku kamienic przy ulicy Opaczewskiej, widocznych na zdjęciu:

Kilka dni temu, w trakcie pracy nad innym zdjęciem ze Szczęśliwic, zorientowałem się, że bardzo by mi się przydało precyzyjne określenie lokalizacji właśnie tej fotografii. Zacząłem od zidentyfikowania pozostałych widocznych w kadrze obiektów – na początek tych najprostszych do rozpoznania.

Za oficerem pozującym do zdjęcia, po jego lewej stronie, widać charakterystyczną, żelbetową halę zajezdni tramwajowej „Rakowiec”:

Po prawej stronie od oficera z lornetką znajduje się południowe skrzydło gmachu szkół powszechnych, wraz  budynkiem mieszkalnym dla nauczycieli, przy Grójeckej 93:

Skoro widzimy szkołę, to po prawej stronie od niej zapewne znajduje się niewysoki budynek Sekcji Pomocy Matce i Dziecku przy Obywatelskim Komitecie Pomocy Społecznej przy Opaczewskiej 1, gdzie w latach trzydziestych pracowała Irena Sendlerowa:

Po lewej stronie tego samego żołnierza, na wysokości jego łokcia, widnieje budynek z wyraźnym uszkodzeniem. Wyrwa ciągnie się od dachu do połowy wysokości zachodniej ściany. Budynkiem, który tak mocno ucierpiał w wyniku wrześniowych walk w tej okolicy, jest zapewne kamienica Funduszu Kwaterunku Wojskowego przy Grójeckiej 104:

Kształt wyrwy wydaje się zgadzać z tym widocznym na powyższym zdjęciu:

Między dwoma żołnierzami widzimy wysoki komin, należący do jednej ze szczęśliwickich cegielni:

Po lewej stronie komina majaczą zabudowania, znajdujące się zapewne przy ulicy Opaczewskiej, po zachodniej stronie ulicy Grójeckiej. Jednak które to budynki?

Co można wywnioskować z tak niewyraźnego powiększenia? Ja widzę tutaj dwa obiekty, które są wyraźnie jaśniejsze od pozostałych. Wydaje mi się też, że między nimi nie ma zabudowy, dzięki czemu widzimy ścianę boczną tego po prawej stronie.

Na jednym ze zdjęć uszkodzonych czołgów przy Opaczewskiej możemy obejrzeć wszystkie budynki na tym odcinku ulicy, sfotografowane z podobnego kierunku:

Widać, że elewacje budynków w środku kadru są wyraźnie jaśniejsze niż pozostałych kamienic. Ponadto jedna z „jaśniejszych” kamienic zwrócona jest do kadru ścianą boczną. Te szczegóły wydają się pasować do  niewyraźnego powiększenia:

Skoro patrzymy na całą perspektywę Opaczewskiej między Szczęśliwicką a Grójecką, to zważywszy na wysokość, z której wykonano zdjęcie, jak i dobrą pogodę, powinniśmy widzieć też wieże kościoła parafii świętego Jakuba przy placu Narutowicza. Po krótkich poszukiwaniach wytypowałem niewyraźny kontur, który ze względu na kształt, jak i umiejscowienie względem pozostałych budynków, wydał mi się dobrym kandydatem:

Po prawej stronie od tego znaleziska, na wysokości ramienia pozującego żołnierza, widać też wysoki komin. Jest wyraźniejszy niż wieże kościoła, więc musiał znajdować się bliżej. To komin kotłowni zajezdni tramwajowej. Możemy zobaczyć go też na tym zdjęciu:

Pominę wszystkie budynki, które kiedyś już oznaczyłem już na tym zdjęciu. Po lewej stronie od kamienicy pod adresem Opaczewska 56A majaczy w oddali bardzo wysoki budynek ze spadzistym dachem. Odnajdujemy go też na kadrze z niemieckiej kroniki filmowej z września 1939 roku:

Film ten nagrano z podobnego kierunku, jednak z dużo większej odległości, o czym świadczy wypaczona perspektywa (oddalone budynki są nieproporcjonalnie duże w stosunku do tych znajdujących się bliżej). W zaznaczonym miejscu znajduje się zabudowa ulicy Szczęśliwickiej. Można zweryfikować też „spadzistość” dachu budynku, gdyż po dokładniejszych oględzinach okazuje się, że obserwowany rzut dachu ma kształt schodkowy. Jedynym tak wysokim budynkiem z tego typu dachem jest kamienica pod adresem Szczęśliwicka 27, która na zdjęciach ukośnych sprzed roku wyglądała tak:

Idąc dalej w lewo, widzimy niskie zabudowania, znajdujące się znacznie bliżej osi Opaczewskiej. Jednym z nich jest budynek przy skrzyżowaniu Opaczewskiej ze Szczęśliwicką.

Wątpliwości może budzić drzewo przed budynkiem, które na różnych ujęciach wydaje się zasłaniać różne części elewacji. Czy więc źle rozpoznałem ten budynek? Niekoniecznie – na zdjęciu lotniczym z 1939 roku można się przekonać, że drzewo rosło przed budynkiem mniej więcej pośrodku ściany, na którą patrzymy. Dlatego zależnie od tego, pod jakim kątem będziemy oglądać budynek, różne części elewacji będą przez nie przysłonięte.

Przy lewej krawędzi zdjęcia zauważyć można jeszcze jeden obiekt. Wysoka kamienica, stojąca z dala od innych zabudowań. To nieistniejący już budynek, który do lat czterdziestych znajdował się na posesji numer 7974, należącej do dóbr ziemskich „Błotka”. Dokładnego adresu nieruchmości niestety nie znam.

Nadszedł czas, żeby zestawić wszystkie znaleziska na jednym obrazie:

Zobaczmy też jak układają się one na zdjęciu lotniczym z września 1939 roku:

Żeby wyznaczyć miejsce, z którego wykonano fotografię z niemieckimi oficerami, potrzebowałem znaleźć w kadrze obiekty znajdujące się blisko siebie na zdjęciu (najlepiej jeden nad drugim), ale będące w różnych odległościach od fotografa. Dzięki takiemu ułożeniu, byłbym w stanie zaznaczyć te obiekty na zdjęciu lotniczym i poprowadzić przez nie odcinek. Kilka takich odcinków powinno przeciąć się w miejscu, w którym stał fotograf tego zdjęcia.

Znajduję trzy takie pary:

• kościół parafii świętego Jakuba na placu Narutowicza i zajezdnia tramwajowa „Rakowiec” (odcinek niebieski),
• kamienica przy Opaczewskiej 46 i zajezdnia tramwajowa „Rakowiec” (odcinek zielony),
• kamienica przy Opaczewskiej 30 i komin cegielni (odcinek żółty).

Linie przecinają się mniej więcej w tym miejscu:

Kiedy próbowałem dopasować układ zabudowań do kadru z niemieckimi żołnierzami, moją uwagę przykuł jeszcze jeden szczegół z tego zdjęcia – cień komina widoczny na dachu budynku po lewej stronie:

Na zdjęciu lotniczym z 1939 roku wyraźnie widać w wytypowanym przeze mnie miejscu cegielnię z wysokim kominem. Cień, który widzimy na dachu drewnianych zabudowań, był więc zapewne cieniem właśnie tego komina. Wszystko zaczęło układać się w jedną całość. Niemcy znajdowali się na niewielkiej górce obok drewnianego ogrodzenia. Musiało być późne popołudnie lub wczesny wieczór, o czym świadczy długi cień kładący się na północny wschód. Fotograf po swojej lewej stronie miał murowany budynek cegielni z wysokim kominem, a za plecami ulicę Solipsowską (współcześnie Włodarzewską). Dziś to miejsce zajmuje kościół parafii św. Grzegorza Wielkiego przy skrzyżowaniu ulic Włodarzewskiej i Przy Parku:

Pozostało wyznaczyć obszar znajdujący się w kadrze na zdjęciu lotniczym z września 1939 roku:

Gdyby zdjęcie wykonano dziś, fotograf stałby na posesji przynależnej do kościoła parafii św. Grzegorza Wielkiego i zobaczyłby w kadrze mniej więcej taki widok:

Wspiąłem się więc na Górkę Szczęśliwicką, żeby zobaczyć czy którykolwiek ze zidentyfikowanych budynków jest wciąż widoczny z tego miejsca. Współcześnie krajobraz zdominowany jest przez drapacze chmur w Śródmieściu i na Woli. Z kolei na samych Szczęśliwicach pojawiła się zabudowa i roślinność, które przesłoniły widok rozciągający się z tego miejsca 80 lat temu. Na zdjęciu wykonanym z Górki Szczęśliwickiej udało mi się dostrzec jedynie dwie kamienice przy Opaczewskiej o numerach 56 i 56A (dziś 38 i 40):

Podziękowania dla Fryderyka Macieja Rzymowskiego za możliwość wykorzystania fragmentu zdjęcia, pochodzącego z jego kolekcji.

Źródła:

• Zdjęcie niemieckich oficerów; Fotopolska
• Zdjęcie kamienicy Funduszu Kwaterunku Wojskowego przy Grójeckiej 104; Fotopolska, 1, 2
• Gmach szkół powszechnych przy Grójeckiej 93; Fotopolska
• Zajezdnia tramwajowa „Rakowiec”; Fotopolska
• Kamienice przy Opaczewskiej w towarzystwie uszkodzonych czołgów; Fotopolska
• Kamienice 54, 56, 56A przy Opaczewskiej; Fotopolska
• Kamienica przy Opaczewskiej 46; Fotopolska
• Kamienica przy Opaczewskiej 56A; Fotopolska
• Budynek przy Opaczewskiej 1; Interia nowa historia
• Budynek przy Szczęśliwickiej 70; Fotopolska
• Film GERMAN ASSAULT ON WARSAW POLAND 1939 SILENT NEWSREEL – Periscope Film LLC.
• Ortofotomapa z 2018 roku; Warszawa historyczna
• Zdjęcia ukośne Warszawy z 2018 roku; Warszawa ukośna
• Bildplan Warschau 1939; Archiwum Państwowe w Warszawie
• Ujęcie budynku w dobrach ziemskich „Błotka” ze zbiorów Fryderyka Macieja Rzymowskiego
• Ujęcie komina szczęśliwickiej cegielni; Der große deutsche Feldzug gegen Polen, Wiedeń, 1940