Kilka lat temu w serwisie Fotopolska pojawiło się zdjęcie z Warszawy, przedstawiające niemieckich i polskich żołnierzy we wrześniu 1939 roku:

Przejmujący obraz. Zniszczona walkami okolica. Żołnierze niemieccy stoją na tle postrzelanych ścian. Wydają się spokojni, niewzruszeni sytuacją. Każdy z nich patrzy w inną stronę. Naprzeciw polscy żołnierze wzięci do niewoli. Zmęczeni, zrezygnowani. Obrońcy Warszawy. Wyczekują, wpatrzeni w grupę Niemców. Jednych od drugich oddziela deszczówka, wypełniająca rynsztok. Na drugim planie pomiędzy wojskowymi widać też cywili. Warszawiacy z zaciekawieniem przyglądają się scenie. Prawie moża usłyszeć szmer rozmów. Ile potrwa ta scena? Czy to tylko przerwa w walkach, czy oblężenie dobiegło już końca? Co będzie dalej z jeńcami? Pytania bez odpowiedzi.

Do 2019 roku zdjęcie pozostawało nierozpoznane, dopiero niedawno jeden z użytkowników zidentyfikował zabudowania okolic ulic Grójeckiej i Opaczewskiej.

Nie miałem wątpliwości, że zostało rozpoznane poprawnie, natomiast sfotografowana scena poruszyła mnie do tego stopnia, że chciałem poznać adres budynku, który widać za plecami żołnierzy. Ciekawiło mnie gdzie staliby, gdyby ta scena rozegrała się dzisiaj. Zdecydowałem poszukać zdjęć z tej okolicy w nadziei, że znajdę fotografię, na której rozpoznam widoczne w tle zabudowania i na ich podstawie uda mi się wytypować wspomniany adres.

Jednym z pierwszych zdjęć, które przeanalizowałem, była fotografia z kolekcji Mariana Leśniewskiego, wykonana w październiku 1939 roku niemal w tym samym miejscu.

Zabudowania w lewej części kadru wydają się pasować do tych ze zdjęcia z Fotopolski.

Widzimy dwa budynki ustawione frontem do ulicy Grójeckiej (żółty i niebieski), oraz drewanianą bramę między nimi (zielony). W tle majaczy narożna kamienica pod adresem Grójecka 90 (czerwony). Ponadto na obydwu fotografiach odnaleźć można te same ślady po ostrzale, oraz elementy charakterystyczne, takie jak tablica reklamowa, tabliczka adresowa, czy rura komina od kozy.

Nie znam dokładnej daty wykonania zdjęć, ale można bezpiecznie założyć, że odstęp między nimi jest nie większy niż kilka tygodni. Ciekawostką jest fakt, że na zdjęciu z Fotopolski poziom wody jest niższy. Z kolei na zdjęciu z kolekcji Leśniewskiego w miejscu, gdzie powinni stać żołnierze leżą porozrzucane kamienie. Przypuszczalnie po tym jak rozegrała się scena z żołnierzami w miejscu tym toczyły się jeszcze walki, których ślady w postaci lejów po bombach i rozrzuconych fragmentach nawierzchni widoczne są na zdjęciu Leśniewskiego. W tym kontekście wiarygodne wydaje się być przybliżone datowanie obydwu zdjęć na wrzesień (zdjęcie z Fotopolski) i październik (zdjęcie z kolekcji Leśniewskiego) 1939 roku.

Te informacje nie wystarczyły jednak, żeby wytypować adres budynku, przed którym stali żołnierze. Potrzebowałem szerszego kadru. Dlatego kolejne ujęcie tego miejsca z 1943 roku, które przeanalizowałem, obejmowało dłuższy odcinek ulicy.

Widzimy w zasadzie całą parzystą zabudowę ulicy Grójeckiej między ulicami Opaczewską i Przemyską. Detal różniący to zdjęcie od zdjęcia z Fotopolski, który od razu rzucił mi się w oczy, to brak narożnej kamienicy pod adresem Grójecka 90. Budynek ten nie przetrwał oblężenia w stanie, który pozwalałby go odbudować i w roku 1943 już nie istniał.

Z powyższego zestawienia wynika, że scena z żołnierzami rozegrała się mniej więcej w połowie odległości między ulicami Opaczewską i Przemyską. Gdyby udało się ustalić adresy wszystkich zabudowań na tym zdjęciu, w szczególności budynku oznaczonego kolorem niebieskim, byłbym w stanie ustalić dokładne miejsce wykonania zdjęcia.

Jedno ze zdjęć lotniczych z amerykańskiego archiwum w Maryland było na tyle wyraźne, że udało mi się rozpoznać dwa obiekty ze spadzistym dachem. To pozwoliło dopasować też pozostałe obiekty ze zdjęcia z szerokim kadrem (na poniższych zestawieniach używam innej kolorystyki do oznaczania budynków niż do tej pory):

Pozostało ustalić ich adresy. Z pomocą przyszedł serwis mapowy Urzędu Miasta, w którym dostępny jest zdigitalizowany plan miasta z 1936 roku z zaznaczonymi numerami działek.

Plan, oprócz informacji o numerach działek, zawiera czasem również adresy poszczególnych domów. Tak też jest w tym przypadku, przy działce oznaczonej numerem 15 (budynek w kolorze zielonym na ostatnim zestawieniu), dopisano ołówkiem liczbę 100. Dzięki temu dowiedziałem się, że dom z dwuspadowym dachem z wykuszem znajdował się pod adresem Grójecka 100. Przypomniałem sobie o zdjęciu, na którym widziałem już ten numer. Przedstawia ulicę Grójecką w styczniu 1928 roku:

Patrzymy na ulicę Grójecką w kierunku południowym. Na latarence adresowej nad bramą po prawej stronie widnieje numer 100. Jednak mimo tego, budynku pod tym adresem nie widać w całości. Jest ucięty prawą krawędzią kadru. Możemy go natomiast zobaczyć na zdjęciu wykonanym kilka miesięcy później, na którym Bolesław Wieniawa-Długoszowski przygotowuje się do startu w rajdzie konnym 1 Pułku Szwoleżerów na trasie Warszawa – Morskie Oko. Zdjęcie wykonano w okolicach skrzyżowania Grójeckiej i Opaczewskiej:

Budynek w tle z dwuspadowym dachem z wykuszem, znajdujący się w prawej części kadru, to właśnie dom pod adresem Grójecka 100.

Do ustalenia adresów pozostałych budynków użyłem Spisu właścicieli domów z 1939 roku, w którym przy każdym adresie odnaleźć można numer właściwej dla niego działki:

Scena z żołnierzami rozegrała się przed zabudowaniami pod adresem Grójecka 98. Pozostało dowiedzieć się gdzie to miejsce znajduje się dzisiaj.

Żaden z budynków, których adresy udało mi się wytypować, dziś nie istnieje. Nie ma nawet takich adresów, gdyż w latach 50. wytyczono tędy ulicę Nowoopaczewską (później nazwaną Wery Kostrzewy, dziś Bitwy Warszawskiej 1920 roku), a numerację zlikwidowanych zabudowań skompresowano w jeden adres – Grójecka 80/102.

Nakładając na siebie plan miasta i współczesną ortofotomapę wytypowałem miejsce sceny ze zdjęcia. Znajduje się ono na skrzyżowaniu Grójeckiej i Bitwy Warszawskiej 1920 roku.

Okolica zmieniła się nie do poznania, po przedwojennej zabudowie nie ma śladu. Poniższy zrzut ekranu z Google Street View pozwala uzmysłowić sobie jak zmieniła się okolica przez ostatnie 80 lat:

Scena z obrony Warszawy rozegrała się na współczesnej ulicy Bitwy Warszawskiej. Te dwie bitwy o Warszawę są oddalone od siebie o mniej niż dwie dekady. Historia nie oszczędzała stolicy w pierwszej połowie XX wieku.

Źródła:

• Zdjęcie ze sceną z żołnierzami we wrześniu 1939 roku; Fotopolska
• Grójecka w stronę placu Narutowicza w październiku 1939 roku ze zbiorów Mariana Leśniewskiego; PAP Arch Foto
• Grójecka przy skrzyżowaniu z Opaczewską w 1943 roku; Fotopolska
• Grójecka w kierunku Okęcia w styczniu 1928 roku; NAC
• Wojskowi na starcie rajdu 1 Pułku Szwoleżerów na trasie Warszawa – Morskie Oko; NAC
• Zdjęcie lotnicze Ochoty z 1944 roku; Sygnatura GX-12205B; The National Archives at College Park, Maryland
• Serwis mapowy Urzędu Miasta Warszawy; Warszawa Historyczna
• Google Street View